kan susar birgün
zulüm biter.
menekşelerde açılır üstümüzde
leylaklarda güler.
bugünlerden geriye,
bir yarına gidenler kalır
bir de yarınlar için direnenler…
ADNAN YÜCEL'İN ŞİİRİ
Adnan Yücel’i anlatmak; alnı daima dik şiirlerin şairini… Onu sayfalara düşen sözcüklerle değil, şiirinden yansıyan gelecek izdüşümleriyle anlatmak istiyorum. Bu şiir ki yaşamı bütün görünümleriyle algılarken, onun özüne de doğrultur gözlerini. Ama sadece bir ayna değildir Adnan Yücel’in şiiri. O şiir ki geleceği ve arzu edileni de nakışlar dizelerine. Upuzun bir “offf!” sesidir yankılanan şiirlerinde; ama bu iç çekiş kendi dünyasına kapanan, gözleri görmeyen, elleri tutmayan kötürümce bir iç çekiş değildir. Ona şiirlerindeki bu “iç çekiş”in nedeni sorulduğunda yalın bir anlatımla özetler nedenini: “Bin yıldan beri düşüncesi yasaklanmış bir toplumun sesi nasıl çıkar? Sesi, kan içinde çıkmıştır hep. Toprakları acılı topraklara dönüşmüştür. O topraklarda açan çiçekler bile acı renginde olmuştur hep. İç çekişim ve başkaldırışım bu yüzden. ”Toplumun sesi olmaya, onu geleceğin ebem kuşağı renklerine davet etmeye aday bir şiir… Bunu ne kadar başardığına girmeyeceğiz. Ama şiirlerindeki anlam evrenine yapacağımız dalışlarla bu nabız atışlarını nasıl tuttuğunu aktarmaya çalışacağız.
ŞİİRDE DİLE GELEN SOKAKLAR
Sokak kavramı yeni değil elbette. Devrimci literatürde de “sokak” aslında yaşamın ta kendisidir. Sınıf hareketinin seyri, gelişimi hep sokaktan yansır ne de olsa. Adnan Yücel’in şiirlerinde de devingen bir akış içindedir sokaklar. Yaşam dolu dizgin akar o sokaklarda. Ama bu sokaklar imgesel bir anlatımla farklılaşır kimi yönleriyle. Öyle ki bu sokaklar soluk alıp verir ve insana ait tüm duygulanımları yaşarlar. Yenilgilerde yorgun, zulüm karşısında yaralı; ama her an patlamaya hazır bir yürek atışı! Gündelik yaşamın soğuk yüzü, ekmek mücadelesinin çetin çıkmazları, mücadelenin sımsıcak çağırıcılığı… Kısacası sokaklarda yaşamın binbir görünümüyle yüz yüze geliriz.
Kentler bizimle başlar uyanmaya / Çağların bu köhne karanlığı / Işımak
üzereyken sabahın ağzında / Bizler satın alınırız daha / Her gün aynı işçi
pazarında / Her gün aynı sokak ortalarında…
“Gurbet İşçisinin Mektubu” ekmek kavgasının çetinliğini anlatır. Okuyucusuna, o
yaşantı süreçlerini içten bir şekilde anlatabilen, hissettirebilen bir şiirdir
bu. Şiirde sokaklar bir işçi pazarı görünümündedir. Ve işçiler her günün
şafağında o sokaklara düşüp oralarda, emek güçlerini satmak üzere satın
alınırlar. Ama tek yönlü bir anlatım ya da ruh hali yoktur bu şiirde; yaşamın
çok yönlülüğüne yapar vurguyu: karamsarlık ve umut, mecalsizlik ve direnç…
“Gördüğümüz açlıksa eğer / Çektiğimiz çileyse daha / Bize ne düşer ki bir tanem
/ Ekmek uğruna kavgadan başka…” derken yine bu döngüyü kırmak, parçalamak
isteyen bir solukla haykırıverir.
Kent kültürünün gelişimi, göç ve kentsel dönüşüm… Bu değişimlerin toplamında
beliren insan tipolojisini de okuruz farklı mısralarda. Kentlerde sokaklardan
bulvarlara bir geçiş yapar. Betonlar toprağı kuşatmıştır ve toprak kokusunu
duyumsayamazsınız kentlerde. Burada bir “çıkmaz sokak” görünümü sunar bizlere.
Burada kaotik bir görünüm ve gürültüdür hep algıladığımız. Bunun dışında ve
özellikle sınıfsal kutuplaşmayı birtakım maddi görünümlerle simgeleştirir.
“Kaldırım kıyılarında lüks arabalar / şımarıklığı kusacaklar işçi kızlarına…”
derken bu sınıfsal kutuplaşmada kendi tarafını da vurgulamış olur bir bakıma.
“Vahşetin kılıcı daha çıplak / Kuduz köpekler gibi dolaşıyor sokak sokak”
dizelerinde olduğu gibi devrimci hareketin zaafa uğradığı dönemlerde sokaklar
başka bir görünümle çıkar karşımıza. İnsana, umuda ait ne varsa silinir
sokaklardan: “Ey yürüdükçe çürüyen sokaklar / Gürültüler içinde sessiz / Ve
kimsesiz / Korkunun yokuşunu tırmanan sokaklar / Hiç konuşmayın isterseniz /
Gizleyin utancınızı gizleyin / Bu susturulmuş özgürlük seslerinden.” Burada
artık sokaklar çürümenin ve korkunun kaynağı haline gelirler. Ama daha önce
vurguladığımız; şiirin karşıtsal kurgusu burada da çıkar karşımıza. Böylelikle
yaşamın direngen soluğuna çevirir gözlerini: “Yalnızca direnmeler suluyor
çiçekleri” derken umudunu yitirmeyen bir tavrın da altını çizer. Direnenler de
vardır çünkü bu havalarda!
YÜRÜMEK…
Yaşam “sokak” olunca o sokaklara rengini vererek yürümek devrimci duruşun
gereği olur. Talan edilmiş bir ülke, paletlerin altında inim inim inleyen, sesi
soluğu kesilmiş insanlar ve boğulan özgürlük özlemleri… Nice Eylüller geçti
böğründen bu toprakların. Her fırtınada fidanlar kırıldı, çiçeğe duran bahar
dallarına ayaz değdi. Devrimci savaşımın kendisi madem yaşamı güzelleştirme
kavgasıydı, o da çiçeklere özdeş kıldı bu güzelliği. Kimi zaman nar
çiçekleriyle gülüyor, kimi zamansa bir badem çiçeğini şiirin namlusuna
sürüyordu. İşte bu yüzden “Kırçiçekleri” dedi yaşamı dönüştürecek olan gücün
adına. 12 Eylül karanlığını anlattığı “Gelenek Tohumu” adlı şiirinde,
sokaklardan başlayarak tasvir eder bu süreci. Çünkü 80 öncesine kadar dipdiri
bir görünüm arz eden sokaklar, darbeden sonra tam bir sessizliğe bürünür. İşte
bu şiirinde sessizliği yırtan bir yürüyüşü anlatır. “Kara kışta direnmenin”
şifresini çözmüş bir anlayışı şiiriyle ilan eder adeta; “teslim bayrakları”nı
çekenlerin aksine kesintisizce geleceğe yürüyenlere şiirin dilinden bir
selamdır onunkisi.
“Sokaklar kanarken içten içe kimsesiz / Kentler ağlarken / Ve ihanet
tortularıyla kirlenirken deniz / Yürüyordu soluğu rüzgar bir adam / Her adımda
bir geleneği kucaklar gibi / Sonsuz ışıklar taşıyordu ufuklardan…”
Gelenek Tohumu’nda sokaklardaki yenilgiyi resmeder. Bu yenilgi aslında birçok
şiirinde görülen acı / umut tezatlığında dile gelir ki bu şiirde de yenilgiler
ortasında “soluğu rüzgar bir adam”ı “Gelenek Tohumu” nun yaratıcısı olarak
anlatır. Olay İstanbul’un bir semtinde başlar. Direngen bir soluk, karanlığa
karşı sokak sokak çarpışır. İstanbul’un bir şiirde ilk kez “olumsuz bir
görünümle” anlatıldığı Tevfik Fikret’in “Sis” şiirine de atıflarda bulunan
şair, bu 12 Eylül’ü Abdülhamid’in baskı ve şiddete dayalı İstibdat dönemine
benzetir. Değişen çok bir şey yoktur aslında; “Her yer ihanet pusuları ve
duman”dır, egemenler önüne geçemedikleri özgürlük istemini kanla bastırma
yoluna giderler yine.
“İşte sokaklara seriyorum evleri / Dertler saçılıyor kaldırımlara…” derken de
içe kapanan öfkeleri, acıları sokaklara taşırma çabasındadır. Hep sokakların
sessizliğine duyduğu bir öfke vardır içten içe. Sokakların dinginliği,
çıldırtan bir sessizliktir aslında. “Bütün yüzler bir mezarlık akşamı / Ağaçlar
sessiz / sokaklar sessizlik sancısı / Susmak gül açmaz bu yarada…”
Ama sadece bir öfke değildir duyduğu, kendini de bu resmin içinde; hatta
ortasında resmeder, dolayısıyla suskuya kurşun sıkmak türünden bir eylem olur
sözcükler ve şiiri ses verir; proleter bir aydın tavrıyla bu yükü omuzlar:
“Gece karanlığında / Bu kar aydınlığında / Uykuları parçalamak için yürüyorum /
Altındağ’ın bir yaralı sokağında…”
“Sen yürürsün rüzgar yürür / bir sevinç boylanır dünyada / Çocuklar korkusuz
büyür / Kan boğulur susar / dokunup geçtiğin her kuraklık / Yemyeşil bir vadiye
dönüşür…” derken de aslında bu yürüyüşün bireysel bir yürüyüş olmadığını da
anlatır. Gelişimi ve sonuçlarıyla toplumsal bir harekettir bu. Bulvarların işçi
atölyelerine, korku çökmüş yüreklere su serpen, dalga dalga umut vadeden bir
yürüyüş görünümüdür bu: “Ben yürüdükçe zaman yürüyor / Yer altında yanan kömür
/ Tornada ağlayan demir gülüyor…”
Ama bu yürüyüş zahmetsiz değildir. Büyük ideallere yönelmiş adımlar, büyük
sorunlarla çarpışmayı da öngörür. Yer yer “mükemmeliyetçi” profiller çizdiğini
belirtir. Bunu “devrimci romantizm”in de itilimiyle yapar. Aslında daha
sonraları diyalektik bir kavrayışla, kabarıp coşmaların yanında; kesintilere ve
duraklamalara da yer verecektir. “Dağları tutup yakalarından / Yol ederek
yürürken dolu dizgin / Bir çakıl taşına takılmanın / Sancılarıyla kıvranmak var
ya / Of çekme işte o kıvamda…” derken de bu yaklaşımını somutlayacaktır. Yine
“Ey fırtınalarla düşüp yollara / Nehirlerin ezgili saçlarını / Her sabah
soluğuyla tarayan / Yorgun düşmüşsün / Yarım kalan o coşkulu yolculuklardan”
diyerek de aslında o romantik kavrayışını da yargılayacaktır.
Öte yandan Kutup Yıldızı’nı anlattığı “O korku vardı hep çıkılan yolda / O
korkusuzluk vardı / Suyun su olduğu günden beri akardı…” gibi dizelerde yine bu
doğal akışı anlatacak; ama umudu da harmanlamaya devam edecektir: “Sen
yolculuklara yeniden başla…”
Umut umut kokuyorsa bir şiir, “Varsın Eylül vurmuş olsun bahçeleri / Bağlar
bozulmuş olsun / Yine hiç durmadan sevinçleri topla sen / Geçtiğin yerlerdeki
çocuk gülüşlerinden…” cüretini gösterir. Sakınmaz kendini şiir…
DÜŞLER NEHİRLER VE RÜZGAR...
Adnan Yücel’in şiirinde kimi sözcükler şiirinin imgesel anlatımının belkemiğini
oluşturur diyebiliriz. Aslında bu simgesel kurgu düzlemi yaşam karşısındaki
duruşunun izdüşümüdür. Toplumun dertlerini deşip, devrimci davayı kucaklayan
bir şiir anlayışı kimi sözcüklerle cisimleşir.
Düşler (yer yer güneş), geleceği ve başka bir dünya özlemini; sular ve nehirler
düşlere yürüyenlerin saflığını, tereddütsüzlüğünü, hedefe kilitlenmişliğini;
rüzgar ise kesintisizliği ve sınır tanımazlığı simgeler. Dolayısıyla devrim
davasına başkoyanların özelliklerinin tümü bu sözcüklerle dile gelir. Soluğu
rüzgar olanlar, rüzgarla bir olanlar akar gider şiirlerinde güneşe doğru. Bu
özellikleri bağırlarında taşıyanların bilgeliğine, yol göstericiliğine işaret
eder: “Düşü gerçek kılan bilir / Rüzgarla bir olan bilir.”
Nazım Hikmet’in “Güneşi İçenlerin Türküsü” adlı şiirinde olduğu gibi “güneş” sosyalizm düşünün bir metaforu olur. Adnan Yücel’de de “güneş” bu görünümüyle çıkar karşımıza: Sosyalizm düşünün görsel bir simgesi… “Güneşi herkes sever bir duygu adına / Ya doğarken bir dağın görkeminden / Ya batarken bir denizin kanlı yumuşak yüreğine / Olmayan bir ışığı yakmak gibidir oysa / Bizim gözlerimizle bakmak güneşe.” Adnan Yücel, kendini güneşin peşine düşmüş bir yolcu addeder: “Ben sabahın her mutlu sesinde / Bir yolcuyum güneşin izinde…”
YERYÜZÜ AŞKIN YÜZÜ OLUNCAYA DEK
Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek’te (1986), ikinci şiir kitabındaki yalnızlığı kırmıştır artık. Çoğul konuşan bir söylencedir artık şiir. Zaten Yücel, bu şiire arayışlarının sonuçlarını aldığının ifadesiyle başlıyor: “Aşksız ve paramparçaydı yaşam / Bir inancın yüceliğinde buldum seni / Bir kavganın güzelliğinde sevdim. / Bitmedi daha sürüyor o kavga / Ve sürecek / Yeryüzü aşkın yüzü oluncaya dek!”
“İnancın yüceliğinde” ve “kavganın güzelliğinde” bulunan neydi? “Siz ki anlardınız aşkın dilinden…/ Şiirlerde türkülerde tanımıştım” dedikleri ve 12 Eylül darbesine karşı direnmeyi bir ilke düzeyinde kabul eden “Kır Çiçekleri” ve “Yer Altı Nehirleriydi” elbette. Oldukça güçlü bir ses yakaladığı aşikar olan bu nehir, “kavga” sınıflı toplumların evrimi ve toplumsal dönüşümle ele alınarak günümüze kadar gelir. Bu eserinde “biz” in sesini yakalamış bir Adnan Yücel’le yüz yüze geliyoruz: “Oysa toprak yorulur biz yorulursak / Susarsak bütün dünya susar”
Şiirin arka planı ve temel beslenme kaynaklarını incelediğimizde Türkiye panoramasını verişte “içeriden” bir sesle konuşur; ancak toplumsal dönüşümün kendisi sınıfsal gelişim ekseninde düşünüldüğünde zayıf ve yüzeysel kalır. Toplumsal dönüşümün temel gücü olan işçi sınıfı onun şiirinde bir söylem olarak belirir; ama bu söylem öznel bir duyuştan öteye geçmeye, sınıfsal çelişkileri dillendirmeye ve bunları bir sınıf perspektifiyle çözümlemeye yönelmez. Burada Anadolu’nun direngen yüzü öne çıkar: Pir Sultan’dan Dadaloğlu’na, Hallac-ı Mansur’a değin Anadolu farklı dönemleri ve mücadeleci soluğuyla dile gelir adeta.
1984 – 1986 yılları faşist cuntaya karşı kıpırdanışların başladığı, hapishanelerde direnişlerin ve ölüm oruçlarının, kıran kırana mücadelelerin sürdüğü bir dönemdir. Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek’in özellikle yedinci ve sekizinci bölümleri bu mücadele sürecinde “teslim bayraklarını çekenlerden” “zulüm tufanı”na direnen “bir tutam kır çiçeğine” kadar farklı tutum ve duruşları anlatır. Şiirin son bölümü ise “çoğul” olmanın verdiği bir güçle meydan okumaya dönüşür: “İmgelerin en ulaşılmaz doruğunda / Ey her şeye bitti diyenler / Korkunun sofrasında yılgınlık yiyenler / Ne kırlarda direnen çiçekler / Ne kentlerde devleşen öfkeler / Henüz elveda demediler”
Bu tekrarda dikkati çeken önemli bir nokta vardır: Söz konusu dönem, yani 1996 sonrası süreç toplumsal hareketin gerilemeye başladığı bir dönemdir. Bir önceki şiir kitabından (Çukurova Çeşitlemesi) bu yana geçen beş yıllık süre zarfında üretkenliğinde bir durgunluk göze çarpmaktadır. Oysa 1984′ten sonraki süreçte neredeyse her yıl bir şiir kitabı yayınlanmıştır. Olgunluk dönemi diyebileceğimiz bu süreçte bir durgunluk yaşamasının sebebini tam da toplumsal mücadele ile sanatı arasında kurduğu bağda aramak gerekir.
Öte yandan Kutup Yıldızı’nı anlattığı “O korku vardı hep çıkılan yolda / O korkusuzluk vardı / Suyun su olduğu günden beri akardı…” gibi dizelerde yine bu doğal akışı anlatacak; ama umudu da harmanlamaya devam edecektir: “Sen yolculuklara yeniden başla…”
Umut umut kokuyorsa bir şiir, “Varsın Eylül vurmuş olsun bahçeleri / Bağlar bozulmuş olsun / Yine hiç durmadan sevinçleri topla sen / Geçtiğin yerlerdeki çocuk gülüşlerinden…” cüretini gösterir. Sakınmaz kendini şiir…
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder
Yorumunuz için teşekkürler