CUMHURİYETİN İL YILLARINDA TARİH YAZIMI VE GÜNEŞ DİL TEORİSİ

Her rejim inşa sürecinde “eski” olandan bir kopuşu içinde varlığını geliştirme eğilimindedir. Hele ki eski ile yeni arasındaki gerilim bir varlık ve yokluk üzerinde biçimlenmişse bu çatışmanın şiddeti de o kapsamda artar.

Osmanlı İmparatorluğu doğası gereği çok kültürlü ve çok milletli bir yapıya sahipti. 18. yüzyılın sonlarında gerçekleşen Fransız Devrimi ve onun ortaya çıkardığı, çeşitli düşünceler (bağımsızlık özellikle milliyetçilik gibi düşünceler), imparatorluklar açısından büyük bir tehlike arz etmekteydi. Osmanlı yönetici sınıfı bu tehlikeyi geç de olsa fark etmiş, bu düşüncelerin karşısına imparatorluğu bir arada tutacak İslamcılık ve Osmanlıcılık gibi fikirleri ortaya koymuşlardır. Ancak hem dünyada ulus devletlerin kuruluşu hem de sözü edilen düşünce akımlarının fiili durumlar sonucu geçerliliğini kaybetmesi Osmanlı aydınını farklı çözümler üretme noktasında bir arayışa itmiştir.

Emperyalist müdahale ve onun ardında gelen 1. Dünya Savaşı, Osmanlı’nın kaçınılmaz sonunu hazırlamış ve İmparatorluğu Anadolu’ya sıkıştırmıştır. Bu noktadan sonra başlayan Kurtuluş Savaşı süreci bu tarihsel temeller üzerinden şekillenmiş, sonradan kurulacak Türkiye Cumhuriyeti’nin, özellikle Osmanlı’nın son döneminde etkili olmuş İttihatçıların da etkisiyle Türkçülüğü esas alan ve Misaki Milliyi rehber edinen bir anlayışla şekillenmesini sağlamıştır.

Yeni Cumhuriyet hem yönetim anlayışı hem de kuruluş felsefesi ve ideolojisiyle, Osmanlıdan tepeden inme bir kopuşu ifade eder. Bu kopuş, Doğu’da genişleyen dünya kapitalizminin kendi dışında yansıttığı çelişkilerin bir dayatması biçiminde tezahür eder.[1]

Bu anlamıyla çöküşün kaçınılmazlığı karşısında Türk ulusal kimliği öne çıkmıştır. Ancak bu kimliğin öne çıkışı, yok olma endişesine karşı bir tepki olarak da değerlendirilebilir. Yani aslında yeni rejim, yok olması kaçınılmaz olan Osmanlı’ya bir tepkisellikle birlikte, bu yok oluşta rol oynayan öznelere karşı da bir tepki biçiminde var olur.

“Yeni Cumhuriyet’in İstiklal Marşı’nın ‘korkma’ ile başlaması ve marşın bütününe hâkim olan tema olması korunma isteğinin ne kadar belirleyici olduğunu göstermektedir.”[2]

Osmanlıcılık ve İslamcılık düşüncelerinin çöküşü etnik temelli hareketlerin güç kazanmasına ve yaygınlaşmasına neden olur. Kuşkusuz bu düşünceleri savunan yönetici erkin uğradığı zafiyetler de önceden bastırılan milliyetçi düşüncenin gelişmesi için görece daha rahat bir zemin de hazırlamış denilebilir. Ancak sebep ne olursa olsa olsun ulus fikrinin gelişmesinde Avrupa ile belirgin bir zamansal fark ortaya çıkacaktır. Tanzimat’a kadar uzanan bir damarı da yok saymamak gerekse de Türk ulusal kimliğinin belirginleşmesinin 20. yüzyılın başında gerçekleştiği konusunda bir yargıda bulunabiliriz. Taner Akçam’a göre bu gecikme sonucu Türk aydınında bir “arayı kapatma telaşını” da ortaya çıkarmıştır.[3] Bu telaş önceki yönetimle her alanda bir kopuşu ve yeni rejimin her yönüyle bir inşasını zorunlu kılmıştır. Ancak bu kopuş bir redde ve inkâra dayandığı için, ayrıca “köksüz” olarak değerlendirilebileceği için tam anlamıyla bir kopuş olamamıştır.

“Cumhuriyet ideolojisi tüm muradına rağmen Osmanlı geçmişinden yeterince kopmayı başaramaz; Cumhuriyet aydınları ile yönetici kadroları savaş öncesi yılların milliyetçi anlayışından derin bir biçimde etkilenir. Bir başka ifadeyle, İttihad ve Terakki’nin Türkçü/ Turancı isimlerinin önemli bir kısmı yeni rejimde önemli görevlere gelip yeni rejimin ideologları olurlar.”[4]

Cumhuriyet yönetiminin hem söylem hem de eylem bağlamında açığa çıkan milliyetçi eğilimleri Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil teorisi bağlamında doruk noktasına çıkar.[5] Cumhuriyet’in ilk yıllarında yapılan Türk Tarih Kongresi, ardından açılan Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu bu milliyetçi inşanın ideolojik alt yapısını hazırlamak için işe koşulur.

Türk Tarih Kurumu 1930’lu yıllar boyunca Türk ırkının üstün bir ırk olduğu fantazisini temellendirmeye çalışır. Kuşkusuz o dönemde yükselen milliyetçi dalganın ve Alman Nazi düşüncesinin bunda payı olduğu da düşünülebilir.

“Türk ırkının dünyadaki en eski ırk olduğu” yönündeki tarih tezi paralelinde, bütün dillerin Türkçeden türediğini ileri süren Güneş Dil Teorisi geliştirilir. Burada reddedilen İslam ideolojisi ve onunla birlikte Arap kültürü ve dili dönemin suç unsurlarından biri olarak değerlendirilir. Dolayısıyla bunun karşısına Osmanlı kültüründen tam bir kopuşu, hem kültürel hem de dil anlamında, sağlayacak bir inşa süreci ortaya konur. Kuşkusuz burada inşa edilen şey, temelsiz görünmektedir. Daha doğrusu yakın geçmişe dayanan temelleri reddetmekte, buna karşılık uzak geçmişe duyulan bir özlemi ve ilgiyi öne çıkarmaktadır. Osmanlı’nın yok sayılmasına karşılık Ortaasya’da Türklerin kökenlerinin öne çıkarılması, Türklerin anavatanı fikri ve medeniyetin Ortaasya’dan yayıldığı tezinin işlenmesi bu kopuşun özeti gibidir.

“İcad Edilmiş Gelenek”

Burada karşımıza “icat edilmiş gelenek” meselesi çıkmaktadır. Bu kavramın fikir babası Hobsbawm icat edilmiş geleneği, bazı kurallar, ritüeller ve semboller yoluyla çevrelenmiş, tekrar edilen davranış biçimleri yerleştirmeyi amaçlayan pratikler olarak tarif eder.[6] Aslında burada geçmiş ile ilişkili bir süreklilik söz konusudur. Ki Hobsbawm’a göre tüm gelenekler icat edilmiştir. Ancak Batı’da bu inşa bir süreklilik arz ederken, bizde bir kopuş, yakın geçmişin reddi ya da inkarı söz konudur. Bu da geleneğin bir toplumsal dönüşüm neticesinde değil, tepeden inme, elitist bir reform olarak ortaya çıkmasına zemin hazırlar. Bu durum da gelişim açısından marazi bir durum olarak değerlendirilebilir. Tam da bu yüzen Türkiye de dahil olmak üzere Doğu’lu toplumlarda yaşanan değişim ve dönüşümler zaaflı ve dayanıksız olmaktadır. Tıpkı bu dönemde yaşadığımız gibi…

Bugün Türkiye’de rejimin içinde var olup gelişen bir ideoloji, yetiştiği rejimi bütünüyle reddedebilmekte, kurucu değerleri inkâr edebilmektedir. Ama dikkat edilirse aynı köksüz gelenek inşası bu reddiyeyi gerçekleştirenlerde de karşımıza çıkmaktadır.

Türkiye’de de son 15 yılda yeni bir gelenek inşasıyla karşı karşıya olduğumuz bir gerçektir. Toplumun ezici bir çoğunluğuna rağmen inşa edilmeye çalışılan bu “icat edilmiş gelenek” yine tarihsel bağlamdan kopuk, yakın geçmişin reddi ve uzak geçmişe özlem duyan bir paradigmayla şekillenmektedir. Hatta kendi tarihini, ritüellerini yaratan bir anlayış belirgin bir şekilde görülmektedir.

Cumhuriyet’in kurucu kadrolarının aksine bugün ciddi tutarsızlıklara ve popülist yaklaşımlara rağmen, “milliyetçiği ayaklar altına alan” anlayış, ümmetçi ve İslamcı argüman ve ideolojik söylemleri öne çıkarmaktadırlar. Kuşkusuz iç tutarlılığı dahi olmayan bu inşada adeta tarihin bir tekerrürü ile karşı karşıya olduğumuz hissi oldukça belirgin olarak hissedilmekte ve bu tekerrürün bir karikatürden öteye geçemeyeceğini ortaya koymaktadır. Bu durum, aslında Cumhuriyet’in kuruluşunda yapılan hataların bir tekrarından öteye geçemeyecek gibi görünse de yarattığı yıkım, yüz binlerce insanın hayatının olumlu ya da olumsuz, az veya çok etkilenmesi dikkate alındığında, yaşanılan bu değişimin sancıları aşılsa bile ciddi travmalar bırakan bir tarihsel geçiş dönemi içinde olduğumuz gerçeğini değiştirmiyor.

---

[1] Suavi Aydın, Modernleşme ve Milliyetçilik, Gündoğan yay., İstanbul, 2000, s. 239

[2] Taner Akçam, Türk Ulusal Kimliği Üzerine Bazı Tezler, Cilt 4, İletişim Yay. İstanbul, 2003, s. 56

[3] Taner Akçam, Türk Ulusal Kimliği Üzerine Bazı Tezler, Cilt 4, İletişim Yay. İstanbul, 2003, s. 56

[4] Elif Çongur, Ulusal Kimliği Tiyatro ile Kurmak, İmge Kitabevi, Ankara, 2017, s. 35

[5] A.g.e., s. 36

[6] Eric Hobsbawm ve Terence Ranger’dan aktaran: Elif Çongur, Ulusal Kimliği Tiyatro ile Kurmak, İmge Kitabevi, Ankara, 2017, s.39-41