SATRANÇ USTASI DON SANDALİO'NUN ROMANI
Sevgili Felipe, sahilde sakin bir köşedeyim, denize bakan dağların eteğinde; hiç kimse tanımıyor beni burada ve şükür ki ben de kimseyi tanımıyorum. Buraya insanlardan kaçmak için geldim, doğayla arkadaşlık etmek için… Bir antropofobi (insanlardan korkma hastalığı) attı beni buralara; hayır ben insanlardan nefret etmiyorum, onlardan korkuyorum. Bazen Robenson Cruseu'ya ne kadar da benzetiyorum kendimi. O da ıssız adanın boş sahilinde dolaşırken çıplak bir ayak izi görmüştü. Donakalmıştı bu manzara karşısında, bir hayalet görmüşe döner Robinson şaşkın ve sıkıntılı bir halde barınağına yol alır, giderken iki üç adımda bir arkasına bakar; çevresindeki her harekette ürperir. Kuşkusuz benimki biraz farklı bir hissiyat, çıplak insan ayağı izleri görmekten değil, çılgın ruhların aptalca sözlerini duymaktan korkuyorum.
***
Dağda bir yürüyüşe çıktım, bir yandan da ağaçlarla sessizce konuşuyordum. Yaşlı bir meşeyle dost oldum. Koca bir meşe, yaşlı. Fırtınalarda insanı içine alabilir. Münzevi bir orman Diyojen'i sığınabilir ona. Nedenini bilmiyorum ama bu ihtiyar meşe ağacı beni insanlıkla barıştırıyor sanki. Uzun zamandır aptalca bir tek laf duymadım. Gene de uzun süre böyle yaşanmaz biliyorum. Teslim olacağım, korkum bu!
***
***
Dağda bir yürüyüşe çıktım, bir yandan da ağaçlarla sessizce konuşuyordum. Yaşlı bir meşeyle dost oldum. Koca bir meşe, yaşlı. Fırtınalarda insanı içine alabilir. Münzevi bir orman Diyojen'i sığınabilir ona. Nedenini bilmiyorum ama bu ihtiyar meşe ağacı beni insanlıkla barıştırıyor sanki. Uzun zamandır aptalca bir tek laf duymadım. Gene de uzun süre böyle yaşanmaz biliyorum. Teslim olacağım, korkum bu!
***
…Teslim oldum ve bir derneğe üye oldum.
Buradaki insanlar bir garipler. Bütün gün kağıt oynayıp gevezelik ediyorlar.
Schopenhauer'a göre koca aptallar, birbirlerine söyleyebilecekleri fikirleri
olmadığından küçük, boyalı kartonları icat ettiler ve bunlar oyun kâğıtlarıdır.
Okuma salonunda otururken, okumak yerine insanları izliyorum. Tam bir şamata,
karışıklık…
***
Sanat, bir bakıma doğanın kurgusal ifadesidir. Ondan haz
almamızı sağlayan şey aslolarak, kişisel yaratıcılıktan beslenen "estetik" ögelerdir.
O halde sanatın, yaşamdaki kimi unsurları, bir "metafor"olarak
sık sık ele alması şaşırtıcı değil; hatta aynı konuların farklı duyarlılıklarla
defalarca ele alınması da bundandır diyebiliriz. Kurgunun yapılandırıldığı bu
alan (metafor), aslında bize bir edebi eserin gizli dünyalarını açabilecek
yegane anahtardır. Tabii elleriniz maharetli ise bunu kullanabilirsiniz ancak.
Yetenek mi, Talihsizlik mi?
Miguel De Unamo da otobiyografik türde yazdığı ve 1930'lu yıllarda yayınlanan mektup-romanını temel bir izlek üzerine inşa eder: "O zaman acınası bir yetenek gelişti zihinlerinde, aptallığı görmek ve tahammül edememek ona" (G. Flaubert). Bu düşüncenin de temel metaforu satrançtır. Oratadoğu kökenli satrancı diğer oyunlardan ayıran bazı temel ögeler vardır. Diğer oyunlarda, özellikle kâğıt oyunlarında, belirleyici olan şans faktörü satrançta sıfıra indirgenir. Dolayısıyla oyunu oynayanlar işin merkezinde yer alır. Ve kalabalık bir oyun olmadığı gibi, konsantre olmayı, oyun kurmayı ve stratejik düşünmeyi şart koşar. Kazanmak ya da kaybetmek tamamen sizinle, yeteneğinizle ilgilidir… Metafor satranç olunca, içekapanık bir karakter romanıyla yüz yüze gelebileceğimizi daha başından tahmin edebiliriz. Sözünü ettiğimiz roman da şaşırtmaz bizi bu bakımdan. Roman Felipe adlı bir şahsa (aslında okuyuculara) gönderilen mektuplardan ibarettir; karşılığı olmayan mektuplar, bunlar daha çok bir iç konuşmayı andırır.
Her şey bir adamın olağan yaşamından, kendisini çevreleyen
ilişkilerden kaçarak bir sahil kasabasına yerleşmesiyle başlar. Gününü
insanlardan uzakta, doğayla iç içe geçiren bu adam en sonunda dayanamaz ve
kasabadaki bir derneğe gidip gelmeye başlar. Çünkü onun gücünü besleyen şeyin
yine tahammül edemediği o insanların aptallıkları olduğunun ayırdına varır.
Belki bu düşünüş kendisiyle "öteki"ler arasındaki farkı gözlemleme
açısından bir olanak sunduğundan böyledir.
Gittiği dernekte de tıpkı kendisi gibi sessiz, suskun biriyle
karşılaşır anlatıcı. Adı Don Sandalio olan bu kişi, satrancı adeta tapınır
gibi, dinsel bir ritüeli yerine getirir gibi oynamaktadır.
Karşılaşma
Romanda anlatıcı konuşur hep, ama sadece çevresini betimleyip, kendisinde uyandırdığı izlenimleri aktarmakla yetinir. Klasik romanlarda bulunan yer ve zaman bağlamları burada yoktur. Hatta kişiler bile bir gölge gibidir, yaşamda olabildiğince edilgen, silik kişilerdir bunlar. İzlenimsel bir varoluş içinde romanda yer alırlar sadece. Anlatıcı, geldiği kasabada Don Sandalio adında bir satranç ustası ile tanışır ve roman birden yön değiştirip, Don Sandalio'nun hikâyesini okumaya başlarız satırlarda. Ama anlatıcı satranç karşılaşmalarında ortaya çıkan görüngülerden başka bir izlek sunmaz bizlere, bu da romandaki merak duygusunu sürekli diri tutmaya vesile olur.
Ara ara Don Sandalio'nun kim olduğuna dair anlatımlar olur. Ama
bildik bir tarif değildir bu. Ona dair bir dizi soru vardır ortada; ama bu
sorular yanıtsızdır ve romanın sonunda da okuyucuya bırakılacaktır bu soruların
cevapları.
"Aslında satranç partileri daha çok
ilgimi çekiyor. Ama bu dernekte satranç partileri de sessiz olmuyor. Burada
gariban biri var ki şimdiye kadar beni en çok o ilgilendirdi. Çünkü onunla
konuşan çok az insan var ve o da kimseyle konuşmuyor. Don Sandalio diye hitap
ediyorlar ona, mesleği de büyük ihtimalle satranç oyunculuğu. Diğer
oyunculardan farklı olarak o oynarken çevresine kimse toplanmıyor. Bundan
rahatsız olduğunu biliyorlar ve saygı duyuyorlar ona."
Anlatıcı kendini (ve Don Sandalio'yu) tarif ederken, bilinen
birçok "yalnızlık
durumuna" atıfta bulunur. Bunların başında elbette Robinson
Cruseu'un ada yalnızlığı gelir. Bir de sık sık adı geçen ve insanlardan kaçarak
kendini bir fıçıya kapatan Diyojen'den de söz edilir. Anlatıcının, Don Sandalio
dolayımıyla satranç üzerine düşüncelerini okurken de kendimizi Alice'in Harikalar Diyarı'nda buluruz.
Çünkü burada da, satranç tahtasındaki kralın öfkeli sesleri ya da atın tırısa
geçerken çıkardığı homurtular duyulur adeta.
"Sefil" Piyonlar
Yaşamın merkezindeymiş gibi duran kraliçeye karşılık sefil bir
piyon! Artık o piyon sefil midir gerçekten? Gerçekten de yaşamın ereğine ve
üretken emeğe işaret eden sıradışı bir yaklaşım, sizce de öyle değil mi?..
Dönem- Eser Bağlamı
Eseri yazıldığı dönemden bağımsız olarak değerlendirmeye kalkarsanız bir belirsizlik yumağından başka şey kalmayacaktır elinizde. Ancak onu yazıldığı dönem ve yer açısından ele aldığınızda flu da olsa bir resim belirecektir karşınızda. Aslında yazarın genel olarak tüm eserleri bilinemezci bir felsefe üzerine kurguladığı bilinen bir gerçek. Doğanın ve insan yaşamının bilinemeyeceği ve onun özüne inilemeyeceği düşüncesi, edebi bir dille yansır burada da.
Eser ilk kez yayımlandığında (1931) İspanya'da iç savaş
sürüyordu. Eser bu bakımdan bir adamın, "insanların tahammül
edemediği aptallıkları"ndan, bu aptallıkların gündelik yaşam içinde
ortaya çıkan görüngülerinden ve bunun en kanlı biçimi olan savaşa kadar uzanan
biçimlerine, hepsinden kaçışın hikayesi olarak da okunabilir. Dingin doğa bu
anlamda bir sığınma alanı oluyor elbette, satranç da bu sığınılan münzevi dünyanın
daha da inceltilmiş ifadesinden başka bir şey olmasa gerek Dolayısıyla Don
Sandalio ve anlatıcı insanlardan ve onların eylemlerinden kaçarak kendi
dünyalarına kapanırlar. Ama içten içe yakınmaya devam eder anlatıcı: "Ve
yalnız olan herkes Felipe, Felipe'm, ne kadar özgür olursa olsun bir tutsak,
bir tutukludur." Nihayetinde bu kaçış da kurtuluş olamayacaktır;
çünkü büyük bir toplumsal "aptallık" olan savaş belası en ücra
yerlere kadar ulaşacak ve bu en sonunda Don Sandalio'yu da vuracaktır! Oğlunun
neden öldüğünü anlamadığımız Don Sandalio bu yetmezmiş gibi hapse de düşer
(Bunun da nedeni belirsizdir!) Kısa bir zaman sonra, Don Sandalio hapiste ölür.
Ardında yanıtlanmasını beklediğimiz sayısız soruyu cevapsız bırakarak ve
okuyucuları hayal dünyalarını zorlamaya çağırarak…
SATRANÇ USTASI DON SANDALIO'NUN ROMANI, Miguel de Unamuno, Çeviren: İsmail Yerguz, Sel Yayıncılık, 2007
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder
Yorumunuz için teşekkürler