GELECEĞİN ŞİİRİNİ YAZANLAR -1: NAZIM HİKMET'TE YENİ BİR DÜNYA DÜŞÜ

Nazım Hikmet’in haklı ününü elde etmesinde de etkili olan özellikle birkaç şiirden biridir “Salkım Söğüt”. Hikmet’in yazdığı şiirler özellikle özsel (anlam) boyutlarıyla öne çıksalar da bu şiirden de anlaşılabileceği gibi Nazım, hem ses (ritm) hem de biçimsel yapı üzerinde önemle durur. Estetik olanı yakalamaya çalışırken sanatsal yaratıların bu özelliklerinden de faydalanmaya çalışır.

Şiirin daha başında başlayan müzikalite, dizelerin birbirleriyle uyumu gözetilerek daha ilk baştan sunulur bize. Serbest şiir biçiminde ölçüsüz yazılmıştır şiir. Ama belirgin bir ses özelliği yakalamak için de uyağın ahenk gücüne başvurur. Bu şiir müzikle şiirin nasıl iç içe işlenebileceğinin, şiirin kendi içindeki ezgiselliğinin göstergesidir.

Bu şiir öyküsel bir anlatımla, gelişen bir olayın izdüşümünü sunmaktadır bize. Olayın gelişim seyrine göre biçim de yer yer sapmalar da olmuştur. 40 dizeden oluşan şiiri, olayın gelişim evrelerine göre de dört ayrı bölüm olarak değerlendirebiliriz.

-       Atlıların ortaya çıkışı

-       Ana olayın gerçekleşmesi ( Atlının düşüşü)

-       Ağıt

-       Kapanış

Şiirde kimi dizelerde anlam tamamlanırken, yani dizeler bir yargı taşırken şiirin genelinde yargılar bölünmüştür. Anlam çoğunlukla iki ya da daha fazla dizede aktarılmıştır. Başlangıçta Milli Edebiyat akımı etkisinde heceyle şiirler yazan Nazım Hikmet ise Anadolu’ya gidişiyle (1921) başlayan ve Moskova’daki öğrenim yıllarında ilkeleri belirginleşen yeni bir şiir anlayışıyla, ölçüsüzlüğü (vezinsizliği) düşünemeyen Türk şiirini kökten değiştirir. Moskova’dayken tanıdığı gelecekçilik (futurisme), kuruculuk (constructivisme) akımlarından etkilenerek yazdığı şiirlerinde ölçüyü atmakla birlikte uyağı boşlamaz. (Atila Özkırımlı, Türk Edebiyatında Akımlar)

Şiirde, biri dışında, tüm uyaklar ikili bir şekilde düzenlenmiştir. Uyaklı dizeleri sıralarsak:

Ağaçlarını – saçlarını, söğütlere – yere, kuş gibi – vurumuş gibi, kanadından – atından, bağırmadı – çağırmadı, nallarına – ona, yatmayacak – oynatmayacak, perde – yerde, atlılar – kanatlılar, gözlerine – üzerine, ağlama – bağlama… şeklinde sıralanmıştır.

“Akarsuyun sesi dindi. / Gölgeler gölgelendi / renkler silindi. / 

Siyah örtüler indi...” dizeleri ise kendi içlerinde uyaklanmışlardır.

Doğa tasviriyle başlaması daha suyun akışının tarifinin kendisi bile biçimsel bir uyumluluk gösterir. “Akıyordu su” der ve hemen ardından bir alt satıra geçer. Burada yapılan artlama aslında bize söz konusu durumu sözcüklerle betimlemede bir araç halini alır. Buradan sonra bize bu akışı ve akışın niteliklerini, doğadaki görünümleriyle sunmaya başlar. Doğa imgeleriyle simgeleşen kamçılayıcı duyguların kabalığı incecik bir ipek kumaşa sarılmıştır. Giriş bölümündeki görüntü farklı biçimsel ögelerle desteklenmiştir. Mesela giriş mısralarındaki tekillik – çoğulluk karşıtlığı dikkat çekicidir. Ayrıca müziksel ritmlerin düzeni, yayılımı, bileşkesi kadar bunlar arasındaki kopukluk da bu sözünü ettiğimiz karşıtlığın bir parçası kabul edilebilir.

 “Akıyordu su/ Gösterip aynasında söğüt ağaçlarını/ Yıkıyordu salkımsöğütler suda
saçlarını” A – U – I harflerinin uğultulu ve çoğul akışıyla,  (du-su-da-saç kovalaması)   uzun ve sonsuz bie akışın yankısını aktarıyor adeta. İkinci dizedeki ‘gösterip – söğüt’ sözcüklerinin sonundaki ‘P’ ve ‘T’ sürekli sert sessizlerinin özellikleri, akışı kesen,  o akışa ket vuran nitelikte olup, ilerdeki bir ayrılığın habercisi olarak da nitelenebilir. Ayrıca ‘S’ harfinin aliterasyonu bir fısıltı içinde akan ırmağı sesini betimliyor gibidir. Ya da tek tek serpiştirilmiş su damlacıkları gibi dalgalanıyor bu ‘S’ sesi, çoğul karşıtı tekil imgesini vurgulayarak.

“Yanan yalın kılıçları çarparak söğütlere / Koşuyordu kızıl atlılar güneşin battığı yere!” Sonsuz bir ovadaki geniş bir alana yayılmış biçimde kalabalık bir atlı kitlenin coşkun koşusunun resmidir aslında. Her bir sözcük bir öncekinden aldığı ses armonisiyle genişliyor (Yan-lın-kıl-ıç-ça). K – Ç – P – R – K sessiz harfleriyle sert ve sürekli bir devinim kazanan dize uyumlu akışın içinden yükselen bir kakışım (cacaphony)’ı karşıtlık olarak  duyuruyor. Sanki bu uyum içindeki her şeyin aynı akışa yönelmeye-ceğinin habercisi olan bir karşıtlık.

“Birden /bire kuş gibi /vurulmuş gibi/ kanadından /yaralı bir atlı yuvarlandı atından!“

Bu dizelerdeki artlama, bir soluğun beşe bölündüğü merdiven yapısındaki dizelerde kanadından yaralanmış bir kuşun adım adım düşmesi resmedilmiştir. “Kuş” ve “vurulmuş” sözcüklerindeki iç uyak, “gibi” redifi, “kanadından” ve “atından” sözcüklerindeki uyakla güçlü bir müziksel uyum yaratıyor.

“Bağırmadı, /gidenleri geri çağırmadı, /baktı yalnız dolu gözlerle /uzaklaşan
atlıların parıldayan nallarına!”

Son dizedeki “bağırmadı” sözcüğü cesareti, metaneti anlatırken coşkun ve üst perdeden yiğitçe bir anlatım vurgusu yaratırken gözlerin dolması o coşkuyu silikleştiriyor; uzaklaşan atlılarla birlikte de beliren görüntü daha çok, ufukta kaybolan bir tozlu bir silueti canlandırıyor gözümüzde, uzaklaşan atlıların gittikçe sönen nal seslerini duyuyoruz.

 “Atlılar atlılar kızıl atlılar, /atları rüzgar kanatlılar /Atları rüzgar kanat
/Atları /At!” dizelerinde ise resimsel bir anlatımla karşılaşıyoruz; ancak bu resim salt bir zihinsel bir imaj yaratmak suretiyle değil aynı zamanda dizelerin dizilişlinde de gösterir kendini, sinematografik bir şiir görüntüsüylr destekler anlatım estetiğini: Nâzım Hikmet'te görsel öğelerle sessel öğeler Hep bir arada, bütünü, yapıyı belirginleştirmek amacıyla kullanılmakta, aralarında denge kurulmaktadır.

Dizeler adım adım kesilip kısalırken aynı zamanda bir tükeniş hissi de uyandırılıyor. “At” ya da “atlılar” burada yaşamı simgelerken diğer taraftan gözden yitmeleri de ölümü simgelemektedir. Ama bu ölüm dalga dalga adım, adım adım gelmektedir (Atların gidişiyle bir karşıtlık oluşturularak gelmektedir.) T, L, R sessizleriyle ve yinelemeyle oluşan uyuşumlarda, “at” hecesinin yer değiştirmeyişinde büyüyen bir tükeniş var. ”suyun sesi, silindi, siyah, sarktı, salkım sögütler, sarı saçlarının” sözcüklerinde “S” haflerinin peşpeşe dizilişi uyuşum içinde bir fısıltıya dönüşüyor. Bir önceki fırtınalı atağın ardından,  bir ölüm sessizliğine doğru akmaya başlıyor dizeler.

Şiirin son bölümündeki dizeler grubu ise bir yaşam özetini andırmaktadır. Aynı anlatım süreci içinde tükeniş, belki de ölümün soğuk yüzü betimlenmiştir. Artık salkımsöğütler öleni kutsayan ya da ölen için çeşitli ritüelleri gerçekleştirmeye başlayan çilekeş bir edaya bürünürler. Bu sırada verilen öğütler de o hüzünlü salkımsöğütlerin hüzünlü havasını dağıtmak istermiş gibidir. Salkımsöğütler burada oğlunu yitirmiş bir anaya bürünüyor! “El bağlamak”, “kara su” ve “ağlayan söğüt” gibi yas göstergelerine karşı çıkan ses, güçlü bir solukla haykırıyor. Belki okurken daha da belirecek bu dizelerdeki güçlü söyleyiş yine aynı hazin sonla giderek tükenen bir sesle yitip giderler:

“Ağlama salkımsöğüt /ağlama /kara suyun aynasında el bağlama! /el bağlama!
/ağlama!”

Nazım’ın bu şiiri derin bir romantizm içinde, Rus Devrimi’ne ve o devrimi yaratan kızıl Ordu’ya hayranlığını anlatan bir şiirdir. Bu şiir, durgun, donuk bir görüntüyle başlar derken bu görüntü “Kızıl atlılar” (Kızıl Ordu) belirir ufukta ve Kızıl Ordu “güneşin battığı yöne doğru ilerlemektedir. Burada alegorik bir anlatının olduğu açıktır. Ki Rus devriminin yöneldiği hedefleri de somutlar bu yürüyüşün kendisi. Şiirdeki kahraman ya da öne çıkan özne ise bu kavgada; bu dönülmez, durulmaz yolda hedefe kilitlenmiş bu ordunun bir neferidir. Ancak ne yazık ki yaralıdır. Bu da henüz bir çarpışmadan çıkıp bir sonraki çarpışmaya yol aldığını anlatmaktadır bu ordunun. Şair hangi sebeple olursa olsun bu yürüyüşün kesintiye uğratılmaması gerekliliğini belki de düştüğü halde, öleceğini bildiği halde kahramanın diğer atlıları alıkoymamasıyla anlatmaktadır.

Düşen atlının fark edilmemesi ise yine bir bütün olarak tüm ordunun kilitlendiği hedeften başka bir şey görmediği, düşünmediğini de ifade eder. Bu büyük yürüyüşte, kavgayı ya da zaferi geciktirecek her ne olursa olsun acilen bertaraf edilmelidir. Zaten yaralı atlı tavrıyla da bu tutumu destekler. Yalnız her şeye rağmen belki de “o büyük günü” göremeyecek olmanın dahası karşı devrimci Beyaz ordu karşısında çarpışamayacak olmanın da verdiği kederle gözleri dolmuştur. İşte davadan tek tek ayrılanlara, ayrılmak zorunda bırakılanlara da bir ağıt olarak yazmış bu şiiri.  İmgelerin  ve dizelerin birbirine bağlanışı kadar bir atlının kopuşu, kesik dizelerde, tökezleyen yapıyla yansımış.

Şiirde söz ve anlam sanatlarının gücünden de sık sık yararlanılmıştır. Saslkım söğütlerin suya kadar eğilmiş görüntüsü bir insanın (muhtemelen bir kadının) uzun saçlarını suda yıkamasına benzetilmiştir. Kendisine benzetilen söylenmediğinden istiare sanatı vardır.

“Yanan yalın kılıçları çarparak söğütlere” dizesinde ise yine bir görüntüden hareketle bir doğa olayı, metale çarpıp yansıyan güneş ışığının görüntüsü, bir yalıma benzetilmiştir.

Atlının düşüşünü anlatırken gelişen olayın gerilimini yansıtabilmek içinse artlama yolunu izlemiştir şair. “birden”in ardından alt satıra geçmekte bize olayın ani gelişimini, beklenmedikliğini yansıtmaktadır. Daha sonra ise bir teşbih (benzetme) yolunu izlemiş ve bu düşüşü bir kuşun vurulup düşmesine benzeterek olayı daha rahat canlandırmamıza yardımcı olmuş, okurun kafasında bir imaj yaratmıştır. Şekilsel dizilimle de desteklenen beslenen bu görüntü donuk değil; hareketli bir görüntüdür.

Şiirin bütününe hakim olan tezatlık neredeyse her bölümde karşımıza çıkmaktadır: yaralı atlı – gidenler, suyun akışı – sesinin dinmesi, Kızıl Ordu – Beyaz Ordu… vs.

“Dörtnal giden atların köpüklü boynuna bir daha yatmayacak, / beyaz orduların ardında kılıç oynatmayacak”  dizeleri ise bir ağıtı andırırcasına uzatılmıştır (Bu dize şiirin en uzun dizesidir.)

Son bölümde ise güneşin batışı, atlının ölümü (Salkım söğütün ağlaması atlının öldüğüne işaret etmektedir.) gölgeler, renklerin silinişi, siyah örtüler… bunların her biri de ölüm olayının birer simgesidir. Suyun kararması yine ölümü anıştırmaktadır, biraz önce atlının suretinin yansıdığı o su atlının ölümüyle kararmıştır. Ölüm zifiri bir geceye dahası her şey karaya bürünmüştür. Kafamızda canlanan görüntü şudur: Ufukta atlılar giderek kaybolmakta ancak sanki ışığı da beraberlerinde götürmektedirler. Geride kalan her şey ölüme ve kara bir yasa bürünmektedir. Zaten atlılardan öte geri kalanları yansıtmış bu noktada ki burada yavaş yavaş perde de inmekte geride bir hüzünlü son nağmesi kalmaktadır.

Salkımsöğüt

Akıyordu su 

gösterip aynasında söğüt ağaçlarını. 

Salkımsöğütler yıkıyordu suda saçlarını! 

Yanan yalın kılıçları çarparak söğütlere 

koşuyordu kızıl atlılar güneşin battığı yere! 

Birden  

bire kuş gibi 

                 vurulmuş gibi 

                                  kanadından 

yaralı bir atlı yuvarlandı atından! 

Bağırmadı, 

gidenleri geri çağırmadı, 

baktı yalnız dolu gözlerle 

         uzaklaşan atlıların parıldayan nallarına! 

Ah ne yazık! 

                  Ne yazık ki ona 

dörtnal giden atların köpüklü boynuna bir daha yatmayacak, 

beyaz orduların ardında kılıç oynatmayacak! 

Nal sesleri sönüyor perde perde, 

atlılar kayboluyor güneşin battığı yerde! 

Atlılar atlılar kızıl atlılar, 

atları rüzgar kanatlılar! 

Atları rüzgar kanat... 

Atları rüzgar... 

Atları... 

At... 

Rüzgar kanatlı atlılar gibi geçti hayat! 

Akarsuyun sesi dindi. 

Gölgeler gölgelendi 

                         renkler silindi. 

Siyah örtüler indi 

                          mavi gözlerine, 

Sarktı salkımsöğütler 

                       sarı saçlarının  

                                           üzerine! 

Ağlama salkımsöğüt  

                                  ağlama, 

kara suyun aynasında el bağlama! 

                                                 el bağlama! 

                                                                   Ağlama!

                                                                                                          Nazım Hikmet